Enkele dagen geleden publiceerde ‘De Correspondent’ een interessante bijdrage over het thema ‘ontkoppeling’. Ontkoppeling houdt de suggestie in dat we gewoon kunnen doorgroeien zonder dat dat ten koste gaat van het milieu. Dit is een geweldige optie want het sluit moeilijke keuzes (en het eventueel brengen van offers) op voorhand uit. Jazeker erkennen we dat onze voorraden uitgeput raken, en jazeker moeten we daar ook iets aan doen, en, gelukkig, dat gaat vooral lukken door (extra) groei. Dus meer produceren, meer kopen en rijker worden als oplossing van uitputting. Wie wil dat nu niet? Geen gezeik iedereen rijk! Het doet me een beetje denken aan hoe ING een warm pleitbezorger is geworden van de circulaire economie: moeilijke dilemma’s uit de discussie elimineren en vooral (groei-) kansen zien.
Ontkoppeling
Ontkoppeling is dus de gouden graal. Maar hoe zit dat eigenlijk? Jezelf uit de crisis groeien?
Historisch gezien tref je vaak het onderstaande patroon aan: de Kuznets curve. Aanvankelijk is er sprake van een laag inkomen en lage welvaart en geen of lage groei. Ondertussen wordt het milieu ook gewoon uitgeput. Misschien wat langzamer, maar toch. Dan ontstaat een fase van meer groei en innovatie en worden mensen rijker en welvarender. Aanvankelijk gaat dat nog steeds ten koste van het milieu (meer uitstoot, uitputting van grondstoffen) maar ergens blijkt sprake te zijn van een ‘peak’ of piek waarna het alleen maar beter wordt. De slimmere toepassingen die horen bij een toegenomen welvaart en rijkdom zorgen uiteindelijk voor minder belasting op de omgeving. Daarna zet deze trend door en gaat de economie steeds meer verdienstelijken (er is nu eenmaal een grens aan hoeveel je kunt eten en hoeveel auto’s je kunt bezitten, dus gaan we allemaal naar de kapper of de boekhouding doen). Uit het artikel:
Bij het toverbegrip ‘ontkoppeling’ wordt al snel gesproken over relatieve versus absolute ontkoppeling. Om die begrippen goed te kunnen uitleggen, moeten we eerst het bovenstaande generieke Kuznets-plaatje vertalen naar een grafiek die de absolute voorraad afzet in de tijd. Ik beperk me hier voor het gemak even tot groei in termen van het verbruik van (eindige) grondstoffen. Het Kuznets-plaatje is geformuleerd in termen van groei (‘mate van milieuschade’). Het is interessant dat om te zetten naar absolute (voorraad-) getallen. Dan krijg je iets als het onderstaande plaatje.
In welke fase we ook zitten: de voorraad eindige grondstoffen blijft alsmaar afnemen. Hoe rijker we worden (hoe hoger ons inkomen) hoe minder de mate van milieubelasting. We hebben het over een snellere of juist een minder snelle afname van die belasting of die voorraden. Dus ook na de piek is er per saldo sprake van belasting en nemen de voorraden af. In het meest gunstige geval weten we de milieuschade te neutraliseren en de voorraden gelijk te houden.
Geen groei?
Voordat we de verschillende mogelijkheden van ontkoppeling in een overzicht zetten: ligt het dan niet voor de hand helemaal af te zien van groei? Er kan toch alleen maar een halt aan het uitputten worden toegeroepen als je gewoon ophoudt met groeien? Dat is toch voor de hand liggend?
Nee, ook dat is een misleidende gedachte. Het artikel in ‘De Correspondent’ eindigt met deze vraag en de auteur verwerpt de gedachte van nulgroei. Ik ben het met de auteur (Hidde Boersma) eens. Geen groei is voor minder ontwikkelde landen waar vaak nog bittere armoede heerst geen optie. Bovendien geloof ik in het verband tussen (meer) welvaart en meer innovatie. Als de groei stopt zal dat vaak ook een rem betekenen op het slimmer benutten van bestaande voorraden.
Maar misschien nog wel het belangrijkste argument: ook zonder groei zullen de voorraden gewoon blijven afnemen. Je kunt natuurlijk gaan recyclen waardoor je het verbruik van eindige voorraden verder beperkt. Maar nog steeds los je fundamenteel niets op: je doet alleen langer over je uitputting, een keer is het gewoon op. Dan hebben we natuurlijk het nieuwe circulaire denken dat wél een fundamenteel andere manier van produceren en omgaan met voorraden behelst. In het meest ideale geval zul je dan in staat zijn de voorraden op het huidige niveau te bestendigen (maar waarschijnlijker is het dat de voorraden gewoon blijven slinken alleen nog iets langzamer).
Groei dus
Dus groei is zo gek nog niet. Bij een situatie van groei zijn er vier scenario’s te onderscheiden:
- Ongebreidelde groei: geen ontkoppeling
- Intensivering: relatieve ontkoppeling.
- Vervanging: absolute ontkoppeling.
- Aanvulling: meekoppeling.
Geen ontkoppeling en dom doorgroeien
Helder is dat doorgroeien zonder restricties de meest sombere variant is voor het uitputten van voorraden. Soms kloppen we ons op de borst omdat sprake is van verdienstelijking en dus minder gebruik van grondstoffen. Maar als we die spullen elders laten maken en vervolgens importeren (Verre Oosten) dan zijn de cijfers vertekend en is sprake van uitputting van grondstoffen op andere plekken. Ik heb me onvoldoende verdiept in de relatie tussen (extra) groei en intensivering/vervanging. Is dat een statistisch automatisme? Of hangt dat af van het land of de omstandigheden (arbeidsmarkt, prijzen, wetgeving)? En de ene innovatie is de andere natuurlijk niet. De ene i-phone vervangen door de andere nieuwe variant (groei) omdat ie wat dunner is, is in termen van grondstoffenverbruik weinig innovatief (of toch wel)?
Relatieve ontkoppeling
Uit het artikel in ‘De correspondent’ blijkt dat we voor een flink aantal grondstoffen erin zijn geslaagd de zaak relatief te ontkoppelen. Dat betekent dat we zodanig hebben geknutseld, geïnnoveerd en vervangen dat we soms weer terug zijn op het (absolute) gebruik van bijvoorbeeld de jaren 70. En dat terwijl er wel veel meer wordt geproduceerd, voor meer mensen en van betere kwaliteit. Een paar kanttekeningen: het lukt lang niet voor alle grondstoffen, met name het gebruik van zeldzame stoffen als Gallium en Indium (mobiele telefoons) neemt jaar op jaar toe. En, de strekking van dit verhaal over ontkoppeling, het is mooi als je weer terug bent op het niveau van de jaren 70 maar als je toen ook al heel veel verbruikte dan daalt de absolute voorraad nog steeds snel.
Absolute ontkoppeling
Een volgende stap op de ladder is als je niet alleen terug bent op een oud vroeger niveau van gebruik (bij grotere aantallen productie, inwoners etc) maar dat je zelfs MINDER absoluut verbruik hebt gerealiseerd. Een van de mooiste voorbeelden (weer uit het artikel) is de ontwikkeling in onze voedselproductie. Per saldo zijn we er door mechanisatie, veredeling, inzet van verdelgingsmiddelen en genetische modificatie in geslaagd meer voedsel te produceren met minder land en minder kunstmest (minder dan wat? ooit zal er een periode zijn geweest dat er nog minder werd gebruikt? maar goed ik snap de strekking).
Maar nogmaals, ook bij deze absolute ontkoppeling blijven de voorraden afnemen. In het meest ideale geval, wanneer alle benodigdheden zijn vervangen door andere, kan de voorraad gelijk blijven. Maar hoe zit dat dan? Je hebt dan iets bedacht wat je kunt gebruiken in plaats van het oorspronkelijk (schaarse) materiaal. Maar dat wordt ook weer ergens van gemaakt toch? Dat is dan toch ook een voorraad van iets? Je kunt natuurlijk rubber vervangen door synthetisch rubber. Maar daar heb je ook spullen voor nodig. Die ook weer op kunnen raken.
Hierboven noemden we al de effecten van recycling en circulaire economie. Recycling is een manier om slimmer om te gaan met bestaande voorraden. Je stopt op het eind (van de levenscyclus van het product) immers weer een deel van de input terug bij de bestaande voorraad. Nog afgezien van de downgrading van de spullen is ook hier weer sprake van een beperking van de daling van de voorraden. Bij de circulaire economie gaat men nog een stapje verder en worden de producten zo ontworpen dat (in het ideale) geval alles weer een plek krijgt bij de volgende productieronde. Dus de grondstoffen worden niet teruggewonnen, maar hele onderdelen van het product krijgen in een nieuw product een ander leven. Maar ook hier geldt weer: het is een volgende vorm van reductie van gebruik van grondstoffen. Ook in de circulaire economie is sprake van slijtage, roestvorming en wat niet al.
Meekoppeling?
Dus dan kan het niet anders dan dat je uitkomt op ‘meekoppeling’. Volgens mij bestaat dat woord niet in deze context maar het is een logische volgende stap. Meekoppelen in de betekenis dat de bestaande voorraad van het spul wordt verbeterd of aangevuld. Dus in absolute zin neemt de voorraad toe. Per definitie kan dat volgens mij niet bij de (eindige, non-renewable) voorraden waar we het hier over hebben (van zand tot iridium). Tenzij je natuurlijk de ruimte in gaat en andere planeten aanboort om onze eigen voorraden aan te vullen (klinkt onwaarschijnlijk, maar het schijnt er aan te komen).
Maar van heel veel andere, ook relevante, voorraden kan er wel degelijk sprake zijn van ‘meekoppeling’. Zo is het aantal bevers de laatste jaren in absolute zin toegenomen, de jaarproductie van rubber is hoger dan ooit, de hoeveelheid schone lucht is (op bepaalde plekken) toegenomen etc. Hier gaat het dus om hernieuwbare voorraden (re-newables).
Conclusies
Wat leer ik van deze opsomming van mogelijkheden?
- Nulgroei is geen optie. Voor mij is een eye-opener dat ‘geen groei’ weinig tot niets oplost als het gaat om het voorkomen van de uitputting van veel voorraden grondstoffen. Nog los van ethische vraagstukken rondom de ongewenste armoede in grote delen van de wereld, blijven ook zonder groei de voorraden in absolute zin kleiner worden. Als geen groei dan ook betekent dat er automatisch minder sprake is van intensivering en vervanging dan ben je zonder groei zelfs slechter af. Ik moet het werk van Tim Jackson (welvaart zonder groei) en anderen nog eens vanuit dit nieuwe perspectief bekijken.
- Alleen relevante groei. Daar staat tegenover dat dit nog niet betekent: alle groei is goede groei. Er hoeft ook niet overal (op alle plekken, in alle sectoren) sprake te zijn van groei. De groei moet met name gaan zitten in échte innovatie. Hier zal ongetwijfeld veel over geschreven zijn maar, om dat cliché-voorbeeld maar weer te gebruiken, de zoveelste i-phone variant ontwikkelen lijkt me van een andere orde dan een nieuw middel tegen kanker ontwikkelen (of begeef ik me nu op glas ijs? ik houd me aanbevolen voor een simpel overzichtsartikel over vormen van innovatie in relatie tot economische groei en grondstoffenverbruik).
- Alles is vertraging. Voor mij het meest schokkende inzicht: alle vormen van ontkoppeling én van recyling én circulaire economie lossen het vraagstuk van de eindige voorraden niet wezenlijk op, overal is sprake van een terugloop in de absolute (niet hernieuwbare) voorraden. Alle varianten gaan over een minder snelle of vertraagde uitputting van die voorraden. Het woord ‘ontkoppeling’ kan je makkelijk op het verkeerde been zetten.
Rudy van Stratum
Hoi Rudy, interessant topic, maar ik vind je wel erg gefocussed op een steeds kleiner wordend deel van de economie. We leven tegenwoordig in een diensteneconomie, de economische groei zit hem in de diensten, in de toegevoegde waarde en niet meer in de tastbare spullen. En da’s natuurlijk heel gunstig voor het milieu, diensten geven immers veel minder verspilling en vervuiling dan tastbare producten.
En als ik het over diensten, dan heb ik het niet alleen over de kapper om de hoek. Ik denk dan vooral ook aan de steeds groter wordende sectoren als de zorg, cultuur en amusement, veiligheid, financiele diensten en noem ze verder maar op. We geven met z’n allen een steeds groter deel van ons inkomen uit aan diensten en kleiner wordend deel aan tastbare producten.
En da’s natuurlijk fantastisch. Want voor de productie van diensten heb je vooral kennis en kunde nodig en alhoewel die zaken net zo goed beperkt zijn, belasten ze het milieu niet of nauwelijks. Bovendien is vooral kennis snel te verspreiden.
Het Internet heeft ons wat dat betreft een hele stap verder gebracht. De economie kan heel veel verder groeien zonder dat dit meteen fysieke problemen geeft
Door het Internet en de digitalisering zie ik ook dat de behoefte aan tastbare spullen afneemt. Een mooi voorbeeld is de CD, wie koopt ze nog? Muziek en film wordt tegenwoordig via het Internet verspreid, een fysieke drager is niet meer nodig.
Groei is goed en groei is mooi. Ik ben wat dat betreft erg optimistisch over de toekomst. En spullen? Ach, wat heb je nu echt nodig aan spullen?
Van die kapper was natuurlijk een grapje. Ik denk dat je een fundamenteel punt mist. Een: het is een te snelle conclusie dat onze economie verdienstelijkt. Je moet de import van goederen ook meenemen die elders wordt geproduceerd. Twee: je moet niet kijken (in deze discussie) naar de waarde van die diensten en goederen maar naar de fysieke volumes van de goederen en de daarbij horende gebruikte voorraden. Dus het zou best kunnen zijn dat het aandeel goederen inclusief import in termen van euro’s sterk is gedaald, maar dat dat vooral is omdat die goederen sterk in prijs zijn gedaald (terwijl de volumes ‘stuff’ gewoon groot of groter zijn). Drie: voorraden en de uitputting daarvan zijn natuurlijk geen Nederlands feestje. Als wij zodadelijk alleen nog maar diensten afnemen (elkaar verzorgen, streaming music luisteren, best lastig overig zonder speakers) en de rest van de wereld doet dat (nog) niet dan gaat het best hard omlaag met die voorraden.
Ik wil verder niet de pessimist uithangen of zo. Het is gewoon een logisch gevolg van eindige spullen die je verwerkt in producten. Dan kan het niet anders dan dat de voorraden afnemen. De hele wedstrijd gaat dus over een vertragingstactiek. Je kunt je helemaal suf verdienstelijken, dan nog blijf je gewoon je voorraden grondstoffen omlaag brengen! Maar er valt veel meer over te zeggen. Stijn vraagt zich bijvoorbeeld af of het erg is als sommige voorraden op geraken. Je zou een lijst moeten hebben van meest cruciale stoffen die niet of nauwelijks vervangbaar zijn en toch nodig blijven. Wordt vervolgd dus. Rudy
Rudy, ik deel je mening, maar dan is je verhaal wellicht bedoeld voor een ander publiek, je zou dit verhaal moeten vertellen in Azie (en Latijns-Amerika en Afrika), gebieden die nog in ontwikkeling zijn.
Hier in Nederland heb ik niet het gevoel dat ik nu meer spullen gebruik dan zeg 20 jaar geleden. Sterker nog, ik gebruik denk ik minder dan in de vorige eeuw. En dat geldt niet alleen voor mij, ik zie het overal om me heen.
Dus ja, ik vind je verhaal geweldig, maar ik vraag me af of je het goede publiek adresseert. Er zit echt een eindigheid aan de hoeveelheid spullen die je nodig hebt, de groei zit hem in niet-tastbare zaken.
Overigens Rudy, de beste manier om er voor te zorgen dat mensen zorgvuldiger worden met hun spullen is schaarste. Door de schaarste die echt wel gaat komen wordt het zinvol om zorgvuldiger om te gaan met materialen. Dat gaat vanzelf, hoeven we niks voor te doen. Zolang die schaarste er niet is, is elk initiatief gedoemd tot mislukken.
Ben ik wel mee eens. Als de prijs sky-high wordt is het vanzelf afgelopen met de pret en/of wordt het superlonend op zoek te gaan naar alternatieven. Dat was ook zo’n beetje de conclusie in onze reeks over de circulaire economie: ofwel zijn de prijzen van grondstoffen nog niet hoog genoeg en dan laten ondernemers zich niet opnaaien met mooie verhalen hoe het anders moet (hooguit voor marketing doeleinden), ofwel is de prijs wel hoog genoeg en dan zijn die verhalen over hoe het anders moet niet meer nodig. Maar vlak de effecten van strengere wetgeving (dumpen van giftig afval mag nu eenmaal niet, hoge boetes, vervolgens ontstaat er overigens illegale handel etc) niet uit op stimuleren van andere manieren van produceren.
Overigens, volstrekt onwetenschappelijk argument: tegenwoordig hebben we het ‘ACTION-effect’. Je weet wel die winkels waar het stervens druk is en je voor 5 Euro met tassen vol rotzooi weer naar buiten komt. Misschien dat jij dan minder spullen nodig hebt dan 20 jaar geleden, maar vraag me soms af of dat ook klopt voor ‘ons’. Rudy
Als liberaal zijnde mag van mij de wetgeving op dumpen van afval veel strenger. Het liberale uitgangspunt is dat je geen schade mag toebrengen aan de ander of aan zijn bezittingen. Met het dumpen van afval schaadt je al gauw de belangen van anderen. Tenzij je de rommel opslaat in je eigen huis, maar zelfs dan zou je een bedreiging voor iemands gezondheid kunnen vormen.
Ha, ja dat ken ik. En tel daar het IKEA effect bij op. Daar staat dan weer tegenover dat de spullen van de Action en de IKEA minder grondstoffen bevatten. Tis allemaal niet zo degelijk en zwaar als ’toen’.
Maar goed, qua beleid zou de overheid misschien degelijke producten wat minder zwaar kunnen laten belasten. Auto’s bijvoorbeeld, Mercedessen en Volvo’s steken erg goed in elkaar gaan bewezen lang mee, maar vallen door de degelijkheid in prijsklassen die zwaarder belast worden dan de lagere klassen.
Erg jammer. Overigens hebben deze wagens nog meer voordelen, ze zijn bewezen veiliger en dragen bij aan het terugdringen van het aantal verkeersslachtoffers.
Beste Henry, Ik ben nog niet zo overtuigd dat de diensteneconomie werkelijk tot minder ‘spullen’ gaat leiden. Ten eerste zie ik het om me heen nog niet echt gebeuren, het is in mijn ogen precies zoals Rudy het zegt, spullen zijn tegenwoordig heel goedkoop en we kopen ons dan ook een slag in de rondte. Een ander punt, diensteneconomie is wellicht ook een vorm van outsourcing voor huishoudens. Als voorbeeld, veel diensten lopen via internet, (geen CD’s of DVD’s meer maar streaming) dat lijkt heel leuk en milieuvriendelijk, maar tegelijkertijd staan er overal enorme servers opgesteld die dag en nacht aan het draaien zijn. Stijn
Beste Stijn, ben het met je eens dat we ons tegenwoordig graag omringen met heel veel troep, maar aan het hebben van spullen zit qua volume echt wel een limiet. Qua groei zie ik meer mogelijkheden in de dienstensector dan in de materiële sector. Natuurlijk, spullen zullen altijd blijven bestaan, maar met het stijgen van de welvaart koopt men liever spul met meer toegevoegde waarde. Tis niet voor niks dat de spullen van bijvoorbeeld Apple erg in trek zijn. En juist het spul van Apple is lichtgewicht en gaat erg lang mee.
Natuurlijk consumeren servers veel energie, maar het verbruik en de kosten komen natuurlijk niet in de buurt van wat de kosten zijn van de productie en distributie van fysieke DVD’s en CD’s. Digitalisering van media is niet gratis, maar het is wel een enorme vooruitgang ten opzichte van de fysieke media, zoals CD’s en DVD’s, maar denk ook aan boeken, kranten, tijdschriften, foto’s etc.
En dankzij digitalisering kunnen veel producten ook kleiner en zuiniger worden, waardoor ze minder vervuilen. Vergelijk bijvoorbeeld Apple’s iPod nano met de klassieke walkman.
Natuurlijk, veel mensen kopen veel junk bij de Action. De berg met troep wordt hiermee groter, maar ook hier valt wel wat op af te dingen. Goedkope spullen zijn niet voor niks zo goedkoop, er zit amper materiaal in. Vergelijk eens een kastje van IKEA met de loodzware kasten van je grootouders. Nu ja, grootmoeders kast ging generaties lang mee, het IKEA-kastje belandt na een jaar al op de belt.
Wel heel positief vind ik dat veel producten een tweede of derde leven krijgen dankzij Marktplaats. Wij gooien steeds minder spullen weg, maar verkopen het of geven het weg. En andersom kopen wij ook regelmatig tweedehands spullen op Marktplaats.
Maar goed, wat mij betreft mag er wel een flinke belasting op afval komen. Wat mij betreft mag er een regeling komen waarbij bedrijven alleen iets mogen verkopen als ze het na gebruik ook weer innemen. Volgens mij bestaat er al zo’n regeling voor apparatuur.